Bu çalışmada, konu başlığımızdaki kelimelerin
tanımlamaları çerçevesinde, temel araştırma oluşturacak ve veri sağlayacak bir
oyun listesi hedeflenmiştir. Çalışmamda belirttiğim Doğu Karadeniz bölgesi Ordu’nun
Ünye ilçesinden Sarp sınır kapısına kadar olan sahil şeridinin yanı sıra bu
bölgenin iç taraflarındaki dağlık ilçeleri de içersine alan bir bölgeyi ifade
etmektedir. Kemençe ise 50-60
cm boyunda uzun ve ensiz gövdeli, 3-4 telli ve yaylı bir
çalgıyı ifade etmektedir. Türk Sanat Müziği çalgılarından olan “İstanbul
kemençesi”,”fasıl kemençesi” veya “kemençe-i rumi” diye adlandırılan çalgı ile
ilgisi konumuz çerçevesinde değildir. Bu nedenle makalemde “Kemençe” sözcüğünden
“Karadeniz kemençesi” anlaşılmalıdır, belirtilen bölgede yaşayan halk
tarafından sadece “Kemençe” denmektedir. Makalemde kullandığım “Oyun” ve
“oynamak” ifadeleri, Türkiye Cumhuriyeti topraklarında yaşayan insanların, halk
danslarına ve icralarına verdikleri isim olarak algılanmalıdır. Bu çalışmadaki
ifadeler bir araştırmacı gözüyle etik yaklaşımların yanı sıra, ömrünün en uzun
süresini Karadeniz’de yaşamış bir yöre insanı olarak da emik yaklaşımlar içermektedir.
Bu çalışma için saha çalışmalarından yararlanılmıştır, kaynak taraması yapılmış
ayrıca sahada yaşamış ve araştırma yapmış kişilerle mülakat yoluyla bilgi
edinilmiştir.
Kemençe Trabzon başta olmak üzere, Giresun, Rize,
Ordu, Gümüşhane ve Artvin’de kullanılmaktadır.[1] Bu
bölgede Horonlarda, Karşılamada, Seyirlik Oyunlarda ve halk tarafından özel bir
sınıflandırma yapılmayan oyun havalarında kemençe kullanılır. Horon, karşılama
ve oyunlar müzik ve hareket açısından yapısal farklılıklar içermektedir. Her
horon ve karşılama aynı zamanda bir oyunken her oyun bir horon veya bir
karşılama değildir. Uluslar arası bir algıya yardımcı olmak maksadı ile Horon,
Karşılama ve Oyun için halk tarafından “Dans” terimi yerine kullanılmış
ifadeler olduğunu belirtmekte fayda görüyorum. Seyirlik oyunlarda yine aynı
maksat ile Tiyatral Danslara tekabül ettiğini düşünüyorum. Horonun bölgede
yaşayan halk tarafından dans olgusu olduğu fikri Yusuf Kurt· ile yapmış olduğum mülakat ile desteklenmiştir.
İdris Ersan KÜÇÜK- Yusuf KURT
Yapmış olduğum mülakatlarda kemençe ile ilk akla gelenin horon olduğuna kanaat getirsem de Rize ve Artvin bölgesinde kemençesiz sadece tulum veya sadece akordeon ile oynanan oyunlara da tanıklık etmiş bulunuyorum. Difüzyonist bir yaklaşımda bulunacak olursak Artvin’e kemençenin Trabzon’dan ve Rize’den geldiği düşünülebilir. Artvin merkezde kemençe yaşayan bir halk çalgısı olmadığı söylenebilir ancak sahile doğru inildikçe Borçka’nın Laz köylerinde kemençe ile oynanan oyunlar boy göstermektedir. Borçka’nın Çkhala Köyünden Hasan Yazıcı İle yaptığım görüşmede sadece üç kemençecinin varlığını öğrendim, bunlardan ikisinin aynı sülaleden olduklarını, amca-yeğen olduklarını ve Rize’den göç ettiklerini bilgi edindim. Rize’den gelmiş olabileceğini düşündüğüm çift ayak horonunun Çkhala’da kemençe ile oynandığı yine aynı kaynaktan edindiğim bir diğer bilgidir. Aynı köyde yaşamış olan rahmetli Simsar Dursun lakaplı Dursun Küçükal sağlığında bana, kemençeyi Trabzon’da yaptığı askerlik yıllarında öğrendiğini ifade etmişti. Ellili yıllarda Hopa’dan Borçka’ya gelin gelen rahmetli amcamın eşi İnayet Küçük kendi gençliğinde Hopa’da ki yaşamı ile ilgili şunları aktarmıştır: “kemençe ile pek horon etmeziduk da funduk ayiklemaya geturturduk, iş çabuk bitsun diye…” Müzik yapısı açısından kemençe ile icra edilen ezgilere en yakın olan ve Artvin genelinde oynanan yedi zamanlı tek bildiğim oyun Hemşindir. Bu oyunda, kurumsal bağlamda halk dansları eğitmenleri tarafından günümüzde bazı yarışma ve gösterilerde kemençe ile oynatılmaktadır ancak halk kendi insiyatifiyle kendi doğal yaşam ortamında bu çalgılamayı tercih etmediği için gelenek kapsamı içersinde değerlendirmemek sadece alitere bir durum olarak ifade etmekte yarar görüyorum. Bu bilgiler ışığında Artvin’de kemençe ile oynanan oyunların varlığı bir muammadır.
Sahil şeridinde batıya doğru gidildikçe Hopa’dan sonra Arhavi’de yoğun Laz nüfusu ile tulum eşliğinde horon oynayan insanlar kemençeyi oyundan ziyade şarkı için kullanmıştır. Bu durum Rize merkeze yaklaştıkça şekil değiştirmektedir. 2011 yılında Fındıklı, Ardeşen ve Pazar’da yaptığım görüşmelerde Rize kültürünün Çayeli tünelinden iki yana doğru farklılaştığını ve bu farklılaşmanın horonlarda kullanılan çalgıda oldukça belirgin olduğu bildirilmiştir. Çayeli tünelinden doğuya taraf olan Rize’nin ilçelerinde horon için tulum tercih edilirken tünelin batısına tarafta ise tulumun yanı sıra horonlar kemençe ile de oynanır. Aksi durumlara rastlansa da bu ifade genel kanıdan yola çıkılarak belirtilmiştir.
Trabzon Bölgesinde oyunların kemençe ile oynandığı oldukça net bir bilgidir. Ancak sadece kemençe ile değil aynı zamanda davul-zurna ve kavalla da oyun oynanır. Sürmene’de karşılama karakteri gösteren ancak sallama adı verilerek horonlarla birlikte oynanan oyunlar daha çok kaval ile oynanması tercih edilirken kemençe ile oynandığına da tanık olunmuştur.
Gökhan HAMZAÇEBİ-
İdris Ersan KÜÇÜK
Kemençe ile oynanan ve günümüzde oldukça popüler olan bir oyuna da dikkat
çekmek istiyorum. Kol bastı, Giresun ve Trabzon çevresinde oynanan, bu iki
şehrin sahiplenme konusunda paylaşamadığı bir oyundur. Yapısal olarak ne horona
nede karşılamaya benzeyen bu oyun Giresun’da “Fingil”, Ordu’da “Metelik” diye
adlandırılan oyunların metronomu yüksek olan şekli gibidir. Bunun yanı sıra
Trabzon’da bu oyuna “Faroz Kesmesi” ve “Hop Tek” de denilmektedir. Önceleri bağlama
ile oynanan bu oyunlar, yaylacılık ilişkileri ve iletişimin artması gibi
durumlarla kemençe ile de oldukça sık oynanmaya başlanmıştır. Sadece yayla
kültürü değil Kemençe’nin ana vatanı olarak bilinen Görele ilçesinin de resmi
olarak Giresun sınırları içersinde olması bağlama ile oynanan oyunların kemençe
ile oynanma sebebi olabilir. Oyun algısında kemençe olan Görele ve Eynesil
halkı, il merkezinde görülmesi gereken işler için Giresun’a gelip gitmeleri
sonucunda, karşılama ve horon kültürlenmeleri sahilde de iç içe girmiştir
diyebiliriz. Bu tür etkileşimler horonun ana çalgılarından olan kemençeyi,
karşılamalarında vazgeçilmezi haline getirmiş olabilir. Yine difüzyonist bir
yaklaşımla Tokat, Amasya bölgelerinde ki Zağma ve Bildiş oyun havalarının
Karadeniz sahiline uzanan etkisi olarak da Fingil ve Metelik oyunlarını örnek
sunabiliriz. Bu oyunların kemençe eşliğinde icrası resmiyette Giresun’a bağlı
ilçelerde yaşam alanı bulması ile ilişkilendirilebilir.
Kemençe ile oynanan oyunların muhafazası veya yaygınlaştırılması
hususunun halkın insiyatifinde olması gerektiğini düşündüğümden öncelikle bu
oyunların kültürel sahipleri olarak gördüğüm bölge halkı üzerinde bazı
gözlemlerde bulundum. Çünkü bazı bölgelerde halkın kendi dansı konusunda nasıl
bir yaklaşım da bulunacağı önceden kestirilmesi güç bir durumdur. Örneğin; “Kendilerini
‘Hindistan Cevizi Dansçıları’ ya da çoğu zaman ‘Hindistan Cevizciler’ olarak
adlandıran dansçılar çok beğenilen Hindistan Cevizi danslarının belgelenmesi ve
yayılması girişimlerine karşı çıktılar ama sonradan İngiliz Halk Dansı
Topluluğunun onlara getirdiği koruma ve artan ünden hoşnut olmaya başladılar.
Bugün, aynı grup, Bacup Rossdale’ın Britanya Hindistan Cevizi Dansçıları kökleri
antik gizem içerisinde kaybolan eşsiz danslarıyla gurur duymaktadır.”[1] Horonu doğal yaşam ortamı haricinde çok farklı mekanlarda[2]
görmek bölge halkının bu konuda pek muhafazakar olmadığı kanısını
yaratmaktadır. Bu nedenle mevcut oyunları tespit ve tasnif etmekte yarar
gördüm. “Bence oyunların ömrü ile ilgili önemli bir ayrım var birincisi kendi
popüleritesi ile canlı kalan, ikincisi bilinçli bir şekilde muhafaza etme
arzusu veya bir amaca yönelik düzenlenerek kullanılan oyunlar.”[3] Bunların
yanı sıra yazılı kaynaklarda olup alan araştırmalarında hiç karşılaşmadığımız
oyunlar var. Üç başlıkta tasnif ettiğim kemençe ile oynanan oyunlar Ek’deki
tabloda listelenmiştir. Bir kemençe icracısı ve etnokoreolojist olarak temennim
bu tablonun sağ tarafındaki verilerin zamanla sol tarafa geçmesidir.
ARTVİN:
1-Çift Ayak
GİRESUN[1]:
1-Karşılama 2-Sıksara
3- Fingil 4-Metelik 5-Çeçen Kızı 6-Gürcü Sallaması
GÜMÜŞHANE[2]:
1-Dik Horon
2-Hoş Bilezik 3-Temur Ağa 4-Cemo 5-Pisbo 6-Naşaba 7-Yoncalık 8-Sekizli
9-Bayburt 10-Tillara Triko 11-Daldalar 12-Sürmeli 13-Sarı Kız
ORDU:
1-Dik Horon
2-Gürcü Horonu 3-Kız Horonu 4-Melet Horonu 5-Sallama 6-Mısırlı Horonu
7-Perşembe Horonu 8-Nalcı Horonu 9- Ordu Karşılaması 10-Lazutlar 11-Temur Ağa
12-Tamzara 13-Hoynare 14-Hoş Bilezik 15-Kürt Ali 16-Mesudiye Horonu 17-Pıtık
18-Samah
RİZE[3]:
1-Çift Ayak 2-Çinçiva(Kız
Horonu)[4]
3-Sallama 4-Sıksaray 5-Bıçak Oyunu 6-Kardereli 7-Çarişka(Alizar)
TRABZON:
Yaşayan
|
Yaşatılan
|
Sadece
Yazılı Kaynaklarda Bulunan
| |||||||
Horon
|
Karşılama
|
Oyun
(Play)
|
Horon
|
Karşılama
|
Oyun
(Play)
|
Horon
|
Karşılama
|
Oyun
(Play)
| |
Artvin
|
1
| ||||||||
Giresun
|
1
|
2
|
3,4
|
6
|
5
| ||||
Ordu
|
1,2,3,5,
|
9,10
|
4,6,7,8,16
|
11,12,13,14,15,17,18
| |||||
Rize
|
1,2,3,4
|
5
|
7
|
6
| |||||
Trabzon
|
1,2,3,4,5,8,11
13,14,15,19
|
9,10,12,18
|
6,7
|
17
|
16
| ||||
[2] Selim Cihanoğlu, Doğu
Karadeniz Bölgesinde Oynanan Horonlar Karşılamalar-Barlar ve Halaylar, Trabzon
Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, Aralık 2004,s.138.
[3] Görüşme: Hasan Aydil,
Pazar-2011
[4] İhsan Topaloğlu, Rize’de
Eski Köy Düğünleri, Eser Ofset
Trabzon-2006,s.68.
[5] Hasan Kalyoncu, Her
Yönüyle Tonya, Topkar Matbaacılık Akçaabat-1989 s.81.
[6] Görüşme: Çağtay Tahmaz,
İzmir-2012
[1] Theresa Jill Buckland, Siyah Yüzler, Çelenkler ve Hindistan
Cevizleri: Sokakta ve Sahnede Egzotik Danslar
http://www.youtube.com/watch?v=q4yfX0mqHYw&feature=related
( Erişim Tarihi: 23.05.2012 Saat : 23.55)
http://www.youtube.com/watch?v=xfolwzR5KyU&feature=related
( Erişim Tarihi: 23.05.2012 Saat : 23.57)
[3] Egil
Bakka, Whose Dances, Whose Authenticity?
[1] Mustafa Duman, Kemençemin
Telleri, Trabzon Araştırmaları Merkezi Vakfı Yayınları, Haziran 2004, s.12.
· Tonya
Belediyesi Kültür Müdürü, Tonya otçusu(yaylaya çıkan kafile) horon çavuşu(yöneticisi).
