DOĞU KARADENİZ BÖLGESİ’NDE KEMENÇE EŞLİĞİNDE OYNANAN OYUNLAR

        Bu çalışmada, konu başlığımızdaki kelimelerin tanımlamaları çerçevesinde, temel araştırma oluşturacak ve veri sağlayacak bir oyun listesi hedeflenmiştir. Çalışmamda belirttiğim Doğu Karadeniz bölgesi Ordu’nun Ünye ilçesinden Sarp sınır kapısına kadar olan sahil şeridinin yanı sıra bu bölgenin iç taraflarındaki dağlık ilçeleri de içersine alan bir bölgeyi ifade etmektedir. Kemençe ise 50-60 cm boyunda uzun ve ensiz gövdeli, 3-4 telli ve yaylı bir çalgıyı ifade etmektedir. Türk Sanat Müziği çalgılarından olan “İstanbul kemençesi”,”fasıl kemençesi” veya “kemençe-i rumi” diye adlandırılan çalgı ile ilgisi konumuz çerçevesinde değildir. Bu nedenle makalemde “Kemençe” sözcüğünden “Karadeniz kemençesi” anlaşılmalıdır, belirtilen bölgede yaşayan halk tarafından sadece “Kemençe” denmektedir. Makalemde kullandığım “Oyun” ve “oynamak” ifadeleri, Türkiye Cumhuriyeti topraklarında yaşayan insanların, halk danslarına ve icralarına verdikleri isim olarak algılanmalıdır. Bu çalışmadaki ifadeler bir araştırmacı gözüyle etik yaklaşımların yanı sıra, ömrünün en uzun süresini Karadeniz’de yaşamış bir yöre insanı olarak da emik yaklaşımlar içermektedir. Bu çalışma için saha çalışmalarından yararlanılmıştır, kaynak taraması yapılmış ayrıca sahada yaşamış ve araştırma yapmış kişilerle mülakat yoluyla bilgi edinilmiştir.

      Kemençe Trabzon başta olmak üzere, Giresun, Rize, Ordu, Gümüşhane ve Artvin’de kullanılmaktadır.[1] Bu bölgede Horonlarda, Karşılamada, Seyirlik Oyunlarda ve halk tarafından özel bir sınıflandırma yapılmayan oyun havalarında kemençe kullanılır. Horon, karşılama ve oyunlar müzik ve hareket açısından yapısal farklılıklar içermektedir. Her horon ve karşılama aynı zamanda bir oyunken her oyun bir horon veya bir karşılama değildir. Uluslar arası bir algıya yardımcı olmak maksadı ile Horon, Karşılama ve Oyun için halk tarafından “Dans” terimi yerine kullanılmış ifadeler olduğunu belirtmekte fayda görüyorum. Seyirlik oyunlarda yine aynı maksat ile Tiyatral Danslara tekabül ettiğini düşünüyorum. Horonun bölgede yaşayan halk tarafından dans olgusu olduğu fikri Yusuf Kurt· ile yapmış olduğum mülakat ile desteklenmiştir.   

                 

                                                         İdris Ersan KÜÇÜK- Yusuf KURT

        

        Yapmış olduğum mülakatlarda kemençe ile ilk akla gelenin horon olduğuna kanaat getirsem de Rize ve Artvin bölgesinde kemençesiz sadece tulum veya sadece akordeon ile oynanan oyunlara da tanıklık etmiş bulunuyorum. Difüzyonist bir yaklaşımda bulunacak olursak Artvin’e kemençenin Trabzon’dan ve Rize’den geldiği düşünülebilir. Artvin merkezde kemençe yaşayan bir halk çalgısı olmadığı söylenebilir ancak sahile doğru inildikçe Borçka’nın Laz köylerinde kemençe ile oynanan oyunlar boy göstermektedir. Borçka’nın Çkhala Köyünden Hasan Yazıcı İle yaptığım görüşmede sadece üç kemençecinin varlığını öğrendim, bunlardan ikisinin aynı sülaleden olduklarını, amca-yeğen olduklarını ve Rize’den göç ettiklerini bilgi edindim. Rize’den gelmiş olabileceğini düşündüğüm çift ayak horonunun Çkhala’da kemençe ile oynandığı yine aynı kaynaktan edindiğim bir diğer bilgidir. Aynı köyde yaşamış olan rahmetli Simsar Dursun lakaplı Dursun Küçükal sağlığında bana, kemençeyi Trabzon’da yaptığı askerlik yıllarında öğrendiğini ifade etmişti. Ellili yıllarda Hopa’dan Borçka’ya gelin gelen rahmetli amcamın eşi İnayet Küçük kendi gençliğinde Hopa’da ki yaşamı ile ilgili şunları aktarmıştır: “kemençe ile pek horon etmeziduk da funduk ayiklemaya geturturduk, iş çabuk bitsun diye…”  Müzik yapısı açısından kemençe ile icra edilen ezgilere en yakın olan ve Artvin genelinde oynanan yedi zamanlı tek bildiğim oyun Hemşindir. Bu oyunda, kurumsal bağlamda halk dansları eğitmenleri tarafından günümüzde bazı yarışma ve gösterilerde kemençe ile oynatılmaktadır ancak halk kendi insiyatifiyle kendi doğal yaşam ortamında bu çalgılamayı tercih etmediği için gelenek kapsamı içersinde değerlendirmemek sadece alitere bir durum olarak ifade etmekte yarar görüyorum. Bu bilgiler ışığında Artvin’de kemençe ile oynanan oyunların varlığı bir muammadır.

        Sahil şeridinde batıya doğru gidildikçe Hopa’dan sonra Arhavi’de yoğun Laz nüfusu ile tulum eşliğinde horon oynayan insanlar kemençeyi oyundan ziyade şarkı için kullanmıştır. Bu durum Rize merkeze yaklaştıkça şekil değiştirmektedir. 2011 yılında Fındıklı, Ardeşen ve Pazar’da yaptığım görüşmelerde Rize kültürünün Çayeli tünelinden iki yana doğru farklılaştığını ve bu farklılaşmanın horonlarda kullanılan çalgıda oldukça belirgin olduğu bildirilmiştir. Çayeli tünelinden doğuya taraf olan Rize’nin ilçelerinde horon için tulum tercih edilirken tünelin batısına tarafta ise tulumun yanı sıra horonlar kemençe ile de oynanır. Aksi durumlara rastlansa da bu ifade genel kanıdan yola çıkılarak belirtilmiştir.

       

         Trabzon Bölgesinde oyunların kemençe ile oynandığı oldukça net bir bilgidir. Ancak sadece kemençe ile değil aynı zamanda davul-zurna ve kavalla da oyun oynanır. Sürmene’de karşılama karakteri gösteren ancak sallama adı verilerek horonlarla birlikte oynanan oyunlar daha çok kaval ile oynanması tercih edilirken kemençe ile oynandığına da tanık olunmuştur.

 

                                                                                  Gökhan HAMZAÇEBİ- İdris Ersan KÜÇÜK

        Karşılama karakterinin Trabzon merkezden Görele’ye kadar görülmemesi ve ardından Giresun’dan Ordu sahilinin batısına değin yoğun olarak görülmesi, Giresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi Okutmanlarından Gökhan Hamzaçebi tarafından şöyle açıklanmıştır: “Yaylalarda ki ortak kültür, rakımı düşük, kışlağa yayıldığında 100-150 km civarında uzunlamasına bir sahil şeridini kapsamaktadır. Yaylacılıkta izlenen yol dere yatakları olduğundan aynı dağlardan farklı taraflara akan dereler, sahil kesiminde birbirine km olarak uzak olan bazı kültürleri yaylalarda kaynaştırmıştır.” Bu nedenle bağlama ile çalınan karşılamaların kemençe ile çalınması ve oynanması gayet doğaldır.
 

        Kemençe ile oynanan ve günümüzde oldukça popüler olan bir oyuna da dikkat çekmek istiyorum. Kol bastı, Giresun ve Trabzon çevresinde oynanan, bu iki şehrin sahiplenme konusunda paylaşamadığı bir oyundur. Yapısal olarak ne horona nede karşılamaya benzeyen bu oyun Giresun’da “Fingil”, Ordu’da “Metelik” diye adlandırılan oyunların metronomu yüksek olan şekli gibidir. Bunun yanı sıra Trabzon’da bu oyuna “Faroz Kesmesi” ve “Hop Tek” de denilmektedir. Önceleri bağlama ile oynanan bu oyunlar, yaylacılık ilişkileri ve iletişimin artması gibi durumlarla kemençe ile de oldukça sık oynanmaya başlanmıştır. Sadece yayla kültürü değil Kemençe’nin ana vatanı olarak bilinen Görele ilçesinin de resmi olarak Giresun sınırları içersinde olması bağlama ile oynanan oyunların kemençe ile oynanma sebebi olabilir. Oyun algısında kemençe olan Görele ve Eynesil halkı, il merkezinde görülmesi gereken işler için Giresun’a gelip gitmeleri sonucunda, karşılama ve horon kültürlenmeleri sahilde de iç içe girmiştir diyebiliriz. Bu tür etkileşimler horonun ana çalgılarından olan kemençeyi, karşılamalarında vazgeçilmezi haline getirmiş olabilir. Yine difüzyonist bir yaklaşımla Tokat, Amasya bölgelerinde ki Zağma ve Bildiş oyun havalarının Karadeniz sahiline uzanan etkisi olarak da Fingil ve Metelik oyunlarını örnek sunabiliriz. Bu oyunların kemençe eşliğinde icrası resmiyette Giresun’a bağlı ilçelerde yaşam alanı bulması ile ilişkilendirilebilir.

        Kemençe ile oynanan oyunların muhafazası veya yaygınlaştırılması hususunun halkın insiyatifinde olması gerektiğini düşündüğümden öncelikle bu oyunların kültürel sahipleri olarak gördüğüm bölge halkı üzerinde bazı gözlemlerde bulundum. Çünkü bazı bölgelerde halkın kendi dansı konusunda nasıl bir yaklaşım da bulunacağı önceden kestirilmesi güç bir durumdur. Örneğin; “Kendilerini ‘Hindistan Cevizi Dansçıları’ ya da çoğu zaman ‘Hindistan Cevizciler’ olarak adlandıran dansçılar çok beğenilen Hindistan Cevizi danslarının belgelenmesi ve yayılması girişimlerine karşı çıktılar ama sonradan İngiliz Halk Dansı Topluluğunun onlara getirdiği koruma ve artan ünden hoşnut olmaya başladılar. Bugün, aynı grup, Bacup Rossdale’ın Britanya Hindistan Cevizi Dansçıları kökleri antik gizem içerisinde kaybolan eşsiz danslarıyla gurur duymaktadır.”[1] Horonu doğal yaşam ortamı haricinde çok farklı mekanlarda[2] görmek bölge halkının bu konuda pek muhafazakar olmadığı kanısını yaratmaktadır. Bu nedenle mevcut oyunları tespit ve tasnif etmekte yarar gördüm. “Bence oyunların ömrü ile ilgili önemli bir ayrım var birincisi kendi popüleritesi ile canlı kalan, ikincisi bilinçli bir şekilde muhafaza etme arzusu veya bir amaca yönelik düzenlenerek kullanılan oyunlar.”[3] Bunların yanı sıra yazılı kaynaklarda olup alan araştırmalarında hiç karşılaşmadığımız oyunlar var. Üç başlıkta tasnif ettiğim kemençe ile oynanan oyunlar Ek’deki tabloda listelenmiştir. Bir kemençe icracısı ve etnokoreolojist olarak temennim bu tablonun sağ tarafındaki verilerin zamanla sol tarafa geçmesidir.

    

    

ARTVİN:

1-Çift Ayak

GİRESUN[1]:

1-Karşılama 2-Sıksara 3- Fingil 4-Metelik 5-Çeçen Kızı 6-Gürcü Sallaması

GÜMÜŞHANE[2]:

1-Dik Horon 2-Hoş Bilezik 3-Temur Ağa 4-Cemo 5-Pisbo 6-Naşaba 7-Yoncalık 8-Sekizli 9-Bayburt 10-Tillara Triko 11-Daldalar 12-Sürmeli 13-Sarı Kız

ORDU:

1-Dik Horon 2-Gürcü Horonu 3-Kız Horonu 4-Melet Horonu 5-Sallama 6-Mısırlı Horonu 7-Perşembe Horonu 8-Nalcı Horonu 9- Ordu Karşılaması 10-Lazutlar 11-Temur Ağa 12-Tamzara 13-Hoynare 14-Hoş Bilezik 15-Kürt Ali 16-Mesudiye Horonu 17-Pıtık 18-Samah

RİZE[3]:

1-Çift Ayak 2-Çinçiva(Kız Horonu)[4] 3-Sallama 4-Sıksaray 5-Bıçak Oyunu 6-Kardereli 7-Çarişka(Alizar)

TRABZON:

1-Horon Kurma[5] 2-Sallama 3-Sıksara 4-Kozangel 5-Kozangel Atlama 6-Sıva sıva 7-Parmakucu 8-Dik Horon 9-Dirvana[6] 10-Sürmene Sallaması 11- Sürmene Atlaması 12- Çaykara Sallaması 13-Maçka İzme 14-Haçka Atlaması 15-Tuzcuoğlu 16- Can Temur Ağa 17-Ömer Ağa 18-Köçekli Sallama 19-Atlama

	Yaşayan			Yaşatılan			Sadece Yazılı Kaynaklarda Bulunan
	Horon	Karşılama	Oyun (Play)	Horon	Karşılama	Oyun (Play)	Horon	Karşılama	Oyun (Play)
Artvin	1
Giresun		1		2		3,4		6	5
Ordu	1,2,3,5,	9,10					4,6,7,8,16		11,12,13,14,15,17,18
Rize	1,2,3,4			5			7		6
Trabzon	1,2,3,4,5,8,11 13,14,15,19	9,10,12,18		6,7			17		16

---

[1] Giresun Valiliği Turizm Müdürlüğü, Giresun İl Turizm Envanteri-2007

[2] Selim Cihanoğlu, Doğu Karadeniz Bölgesinde Oynanan Horonlar Karşılamalar-Barlar ve Halaylar, Trabzon Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, Aralık 2004,s.138.

[3] Görüşme: Hasan Aydil, Pazar-2011

[4] İhsan Topaloğlu, Rize’de Eski Köy  Düğünleri, Eser Ofset Trabzon-2006,s.68.

[5] Hasan Kalyoncu, Her Yönüyle Tonya, Topkar Matbaacılık Akçaabat-1989 s.81.

[6] Görüşme: Çağtay Tahmaz, İzmir-2012

[1] Theresa Jill Buckland, Siyah Yüzler, Çelenkler ve Hindistan Cevizleri: Sokakta ve Sahnede Egzotik Danslar

[2] http://www.youtube.com/watch?v=sPTb9uHOiOo ( Erişim Tarihi: 23.05.2012 Saat : 23.50)

  http://www.youtube.com/watch?v=q4yfX0mqHYw&feature=related ( Erişim Tarihi: 23.05.2012 Saat : 23.55)

  http://www.youtube.com/watch?v=xfolwzR5KyU&feature=related ( Erişim Tarihi: 23.05.2012 Saat : 23.57)

[3] Egil Bakka, Whose Dances, Whose Authenticity?

[1] Mustafa Duman, Kemençemin Telleri, Trabzon Araştırmaları Merkezi Vakfı Yayınları, Haziran 2004, s.12.

· Tonya Belediyesi Kültür Müdürü, Tonya otçusu(yaylaya çıkan kafile)  horon çavuşu(yöneticisi).

---